Vier jaar geleden  las ik ‘Het lot van de familie Meijer‘ en ik was van dat boek erg onder de indruk. Toen ik dus al weer een tijdje geleden ergens las dat van Charles Lewinsky een nieuw boek uit was wilde ik dat graag lezen.

Waar gaat ‘Terugkeer ongewenst‘ over?

Terugkeer ongewenst is het deels waargebeurde, deels fictieve levensverhaal van de Joodse acteur, entertainer en regisseur Kurt Gerron, die in de jaren twintig en dertig grote triomfen vierde in Berlijn. In 1933 vlucht hij voor de nazi’s en belandt via Wenen en Parijs in Nederland, waar hij onder andere optreedt in de Joodsche Schouwburg in Amsterdam en meewerkt aan verschillende Nederlandse speelfilms. Samen met zijn vrouw Olga wordt hij in 1943 geïnterneerd in Westerbork en van daar gedeporteerd naar Theresienstadt, waar de SS hem vraagt een film te maken waarin het vernederende gettobestaan wordt voorgesteld als een paradijs. Weigeren betekent transport naar Auschwitz, meewerken betekent verraad aan zichzelf en aan zijn kunst. Dit duivelse dilemma vormt de kern van dit adembenemende boek, dat tevens een betoverende en tegelijk tragische liefdesgeschiedenis is.

Een facinerende roman over de macht van het geweten, de kracht van de liefde en de desastreuze wending van de geschiedenis.

Ik vond dit, net als ‘Het lot van de familie Meijer’, een heel indrukwekkend boek. De jeugd van Gerron wordt uitgebreid in beeld gebracht, het feit dat Gerron in WO I aan Duitse zijde mee moet vechten is extra wrang als je weet hoe de geschiedenis zich zal ontwikkelen. De periode tussen de beide wereldoorlogen in wordt ook uitgebreid beschreven en uiteraard de periode in Theresienstadt. Aangrijpend zijn de worsteling van Gerron over het wel of niet maken van de film, de keuze die hij uiteindelijk maakt, de hoop die hij koestert door zoveel mogelijk mensen bij zijn film te betrekken (die mensen worden immers niet afgevoerd en de nieuwsberichten melden dat de geallieerden oprukken, wie weet kan hij alles lang genoeg rekken en hen op die manier redden) en hoe het vervolgens allemaal afloopt …

Een minpuntje vond ik trouwens dat het boek halverwege wel even wat aan het inzakken is. Al is het natuurlijk wel heel stom om dat te zeggen over een boek wat zo’n heftig thema behandelt. Het inzakken had wat mij betreft vooral te maken met het feit dat Lewinsky wel heel veel bladzijdes besteed aan flashbacks.

Een aantal zinnen die indruk op me maakten (al zijn eigenlijk bijna alle zinnen ware kunstwerkjes):

Pas veel later heb ik moeten leren dat er een heel leven in een koffer gaat.

* * *

Als er iemand is die ons lot bedenkt, als er ergens op een wolk zo’n hemelse dramaturg levensverhalen op zijn typemachine zit te rammen, dan moet die vent constant dronken zijn. Of hij heeft een verdomd valse humor. Er is één truc waar hij bijzonder gek op is. Hij vervult alle wensen van zijn figuren, de achterbakse schoft, hij laat ze schijnbaar mooie dingen meemaken. Alleen om ze uitgerekend daarmee vreselijk op hun bek te laten gaan. Dan komt het harder aan. Vaak neemt hij uitgebreid de tijd voordat hij de explosieve lading tot ontploffing brengt. Hij pakt de zaak grondig aan. Wiegt zijn personages in slaap voor hij het tapijt onder hun voeten wegtrekt. Hij heeft geen haast. Zo’n levensverhaal beperkt zich niet tot de lengte van een film. Hij kan wachten. Tot de toeschouwer heel zeker weet dat het deze keer goed afloopt. Pas dan – wam! – slaat hij toe. En lacht zich krom en is apetrots op zijn idee.

Misschien is er niet één, maar zijn er een heleboel, misschien heeft ieder mensen zijn eigen draaiboekschrijver, misschien zitten ze welke avond met nectar en ambrozijn bij elkaar en scheppen ze op hoe geweldig ze de boel weer in scène hebben gezet. Pronken ze met hun  nieuwste verhalen. Willen ze elkaar overtroeven.

* * *

Het geld was schaars geworden. Niet dat we echt arm waren, dat nu ook weer niet. Dat je aardappelschillen ook zonder aardappelen kunt eten, leerde ik pas later.

* * *

We krijgen het pakket tegen een kwitantie en moeten de inhoud na de opnamen weer afgeven. Behoorlijk zuur voor de mensen die in die scène de gelukkige ontvangers spelen. Zo dicht bij goede spullen zitten en er dan niets van krijgen. Maar zo is de hele film. De tomaten aan de planten worden geteld en als er achteraf één ontbreekt, komt de oogstploeg in de Kleine Vesting. Ze hebben zelfs overwogen de boterhammen van de kinderen na de opname weer in te zamelen. Tot ik uitlegde dat het voor de film absoluut noodzakelijk is dat ze erin happen. In elk geval een kleine overwinning.

Gevangenen die vanuit Theresienstadt naar een vernietigingskamp werden getransporteerd en die onder geen beding terug mochten keren, kregen achter hun naam de toevoeging ‘TO terugkeer ongewenst’. Gerron werd meteen na aankomst in Auschwitz vergast.